Ceza infaz sistemimiz, hükümlülerin cezalarını toplum içinde veya daha esnek koşullarda tamamlamalarına olanak tanıyan kurumları barındırır. Bu kapsamda denetimli serbestlik ve açık ceza infaz kurumuna ayrılma önemli yer tutar.

Denetimli Serbestlik Nedir ve Şartları Nelerdir?

Denetimli serbestlik, belirli koşullar altında, hükümlünün cezasının bir kısmını toplum içerisinde, denetime tabi tutularak infaz etmesini sağlayan bir uygulamadır. 5275 Sayılı Kanun’un 105/A maddesi uyarınca bu infaz türünden faydalanabilmek için şu şartların sağlanması gerekmektedir:

• İyi Hal Şartı: Hükümlünün ceza infaz kurumunda geçirdiği süreyi iyi halli olarak tamamlamış olması gerekmektedir. Bu şart, koşullu salıverilmedeki iyi hal şartıyla aynıdır.
• Koşullu Salıverilmeye Kalan Süre: Kural olarak, hükümlünün koşullu salıverilmesine 1 yıl kalmış olması gereklidir. Ancak bu kuralın istisnaları bulunmaktadır:
  • Sıfır-altı yaş grubunda çocuğu bulunan hükümlüler için denetimli serbestlik süresi 2 yıl olarak uygulanabilir.
  • Ağır bir hastalık veya engellilik dolayısıyla yalnız kalamayan hükümlüler için ise bu süre 3 yıl olarak uygulanabilir. Bu özel durumlar dışında genel denetimli serbestlik süresi 1 yıldır.
• Açık Ceza İnfaz Kurumuna Ayrılma Şartlarını Sağlama: Hükümlünün açık ceza infaz kurumuna ayrılma koşullarını karşılaması yeterlidir; fiilen açık ceza infaz kurumuna ayrılmış olması zorunlu değildir.

Denetimli serbestlik tedbiri uygulanan hükümlü hakkında, 5275 Sayılı Kanun 105/A’da belirtildiği üzere, çeşitli yükümlülükler de getirilebilir. Bunlar arasında; kamuya yararlı bir işte çalıştırılma, konutta denetim altında tutulma, belirli yerlere gitmesinin engellenmesi veya tedavi ve eğitim programlarına katılması yer alabilir.

7242 Sayılı Kanun Değişikliği ile Gelen Geçici Uygulamalar (30.03.2020 Öncesi Suçlar)

7242 Sayılı Kanun Değişikliği, ceza infaz uygulamalarında hükümlüler lehine önemli değişiklikler getirmiştir. Bunların en önemlilerinden biri, 30.03.2020 tarihinden önce işlenmiş suçlarda, istisna haller dışında, denetimli serbestlik süresinin bir defaya mahsus olmak üzere 1 yıl yerine 3 yıl olarak uygulanmasıdır.

Bu düzenleme, 5275 sayılı Kanun’a eklenen geçici 6. madde ile getirilmiş olup, suçun kesinleşme tarihine bakılmaksızın, suç 30.03.2020’den önce işlenmişse ve belirtilen istisna suçlardan değilse, hükümlü için denetimli serbestlik 3 yıl olarak uygulanır.

3 Yıllık Denetimli Serbestlik Uygulamasından Faydalanamayacak İstisna Suç Tipleri:

• Kasten Öldürme (m. 81, 82, 83)
• Neticesi Sebebiyle Ağırlaşmış Yaralama (m. 87/2-4)
• İşkence (m. 94 ve 95)
• Eziyet (m.96)
• Altsoya, üstsoya, eşe veya kardeşe ya da beden veya ruh bakımından kendisini savunamayacak durumda bulunan kişiye karşı işlenen kasten yaralama ve neticesi sebebiyle ağırlaşmış yaralama
• Cinsel dokunulmazlığa karşı suçlar (m. 102, 103, 104, 105)
• Özel hayata ve hayatın gizliliğine karşı suçlar (m. 132-138)
• Uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti (m. 188)
• Devletin güvenliğine karşı suçlar
• Devlet sırlarına karşı suçlar
• 3713 sayılı Terörle Mücadele Kanunu (TMK) kapsamına giren suçlar
• Anayasal düzene karşı suçlar
• Milli savunmaya karşı suçlar

Ayrıca, 30.03.2020 tarihine kadar işlenmiş ve yukarıdaki istisna suçlardan olmayan bir suç için denetimli serbestlik hükümlerinden faydalanabilmek adına aranan açığa ayrılma hakkı kazanma şartı da bir defaya mahsus olarak kaldırılmıştır.

Bu geçici uygulama sonucunda, halk arasında “girdi-çıktı usulü” olarak bilinen bir durum ortaya çıkmıştır. Şayet hükümlü, 30.03.2020 tarihinden önce üst sınırı 6 yıl veya altı olan ve istisna olmayan bir suç işlemişse, kapalı ceza infaz kurumuna alınacak, iyi hal raporu düzenlendikten sonra denetimli serbestlikten faydalanarak serbest kalacaktır. Bu süreçte kapalı ceza infaz kurumunda kalınan süre ortalama 3-7 gün sürmektedir. Bu durum, koşullu salıverilme süresi ½ oranında hesaplandığında (6 yıl için 3 yıl) ve geçici 6. madde ile 3 yıl denetimli serbestlik hakkı verildiğinde, yalnızca iyi halin tespiti için kısa bir süreliğine kapalı kuruma girip çıkmayı gerektirmektedir.

Açık Ceza İnfaz Kurumuna Ayrılma Şartları

Hükümlünün infaz sürecini hesaplarken, öncelikle koşullu salıverilmeye esas süresi belirlenir. Genel olarak bu oran ½ olmakla birlikte, bazı istisna hallerde 2/3 veya 3/4 oranları da uygulanabilmektedir. Koşullu salıverilme süresi belirlendikten sonra, hükümlünün denetimli serbestlikten 1 yıl mı yoksa geçici uygulama nedeniyle 3 yıl mı faydalanacağı suç tarihine ve suçun tipine göre tespit edilir.

Bu hesaplamalar sonucunda, hükümlünün kapalı ve açık ceza infaz kurumunda geçireceği süre ortaya çıkar. Kapalı ceza infaz kurumundan açık ceza infaz kurumuna geçiş için 5275 sayılı Kanun ve ilgili yönetmelik uyarınca iki ana şartın bir arada sağlanması gerekmektedir:

1. Kapalı Ceza İnfaz Kurumunda Belirli Süre Geçirme:
   • 10 yıl ve üzeri hapis cezalarında toplam cezanın 1/10’unun kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmesi.
   • 10 yıl altı hapis cezalarında ise 30 gün (1 ay) kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmesi.
2. Koşullu Salıverilmeye Kalan Süre:
   • Genel kural olarak, istisna suçlar hariç, hükümlünün koşullu salıverilmesine 7 yıl kalmış olması gerekmektedir.
   • Ağırlaştırılmış istisna suçlar için farklı süreler:
     • 5 yıl kalmış olması gereken suçlar: Yağma ve nitelikli yağma, nitelikli hırsızlık, uyuşturucu madde imal veya ticareti, uyuşturucu kullanılmasını kolaylaştırma ve müebbet hapis cezaları.
     • 3 yıl kalmış olması gereken suçlar: Cinsel saldırı (m.102), cinsel istismar (m.103) ve eşe karşı işlenen kasten yaralama, kasten öldürme ve eziyet suçları (m.82/1-d, 86/3-a, 96/2-b).

Bu iki şart eklemeli olup, hükümlünün açığa ayrılmaya hak kazanacağı süre, birinci şarttan (1/10 veya 1 ay) gelen süre ile ikinci şarttan (koşullu salıverilmeye kalan süre) gelen sürenin toplanmasıyla belirlenir. İlk şart ceza süresine, ikinci şart ise suçun ağırlığına göre uygulanır.

Açık Ceza İnfaz Kurumuna Ayrılmayı Engelleyen Haller

Yukarıdaki şartlar sağlansa dahi, bazı durumlarda hükümlünün açık ceza infaz kurumuna ayrılması mümkün değildir:

• Kapalı ceza infaz kurumundan bir kez, açık ceza infaz kurumlarından ise iki kez firar etmiş olanlar.
• İkinci kez mükerrir olanlar (tekerrür hükümleri uygulanmış).
• Siyasi suçlardan dolayı mahkûm olanlar.
• Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm olanlar.
• Koşullu salıverilme kararı geri alınan hükümlüler.
• 2004 Sayılı İcra İflas Kanunu haricinde verilen tazyik, disiplin veya zorlama hapsine mahkûm olanlar.
• Kapalı ceza infaz kurumunda bulunduğu sırada başka bir suçtan tutuklanan hükümlüler.
• İdare ve gözlem kurulu kararı ile açık ceza infaz kurumundaki koşullara uyum sağlayamadığı tespit edilmiş olanlar.

7242 Sayılı Kanun Değişikliği ile Getirilen Geçici Uygulamalar (Güncel – 07.2023’e Kadar)

Aşağıda belirtilen iki geçici uygulama, 7242 sayılı Kanun ile getirilmiş olup, yalnızca 07.2023 tarihine kadar geçerlidir ve genel uygulamaya dahil değildir. Bu nedenle, hesaplama örneklerinde bu geçici durumlar dikkate alınmamıştır.

1. Açığa Ayrılma Şartında Hükümlü Lehine Değişiklik: 5275 Sayılı Kanun’un Geçici 9. maddesi uyarınca, toplam hapis cezası 10 yıl ve daha fazla olan, bu sürenin 3 ayını kapalı ceza infaz kurumunda geçiren ve iyi halli olan hükümlüler, açık ceza infaz kurumuna ayrılmalarına 1 yıl veya daha az süre kalması halinde açık ceza infaz kurumlarına gönderilebilirler. Bu, hükümlünün açık ceza infaz kurumuna ayrılması için kapalı ceza infaz kurumunda geçirmesi gereken sürenin lehine 1 yıl azaltılması anlamına gelmektedir.
2. Covid İzni: “Covid izni” olarak da adlandırılan bu geçici uygulama ile açık ceza infaz kurumlarında cezaları infaz edilen hükümlüler 31 Temmuz 2023 tarihine kadar serbest sayılmaktadır. Bu süre, hükümlünün cezasının infazına dahil edilmekte olup, üstü kapalı bir af uygulaması olarak değerlendirilebilir.

İnfaz Hesaplama Örnekleri

Yukarıda bahsedilen genel kuralların anlaşılması amacıyla hazırlanan örnekler, 07.2023 tarihinde sona erecek geçici uygulamaları (açığa ayrılma şartında 1 yıl artı uygulaması ve Covid-19 izni) dikkate almamaktadır.

Örnek 1: 10.01.2021 Tarihinde İşlenen Hırsızlık Suçu, 10 Yıl Ceza

1. Koşullu Salıverilmeye Esas Süre: Hırsızlık suçu istisna hallerden olmadığı için ½ oranından hesaplanır ve 5 yıl olur.
2. Denetimli Serbestlik Süresi: Suç tarihi 30.03.2020 sonrası olduğu için genel kural olan 1 yıl denetimli serbestlik uygulanır.
3. Kapalı ve Açık Ceza İnfaz Kurumunda Geçirilecek Süre: 5 yıl (koşullu salıverilme süresi) – 1 yıl (denetimli serbestlik) = 4 yıl.
4. Açığa Ayrılma Şartları:
   • İlk Şart (1/10 veya 1 ay): Ceza 10 yıl olduğu için 1/10’u, yani 1 yıl kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.
   • İkinci Şart (Koşullu Salıverilmeye Kalan Süre): Hırsızlık istisna suçlardan değildir. Koşullu salıverilmeye kalan süre zaten 5 yıl olduğundan (7 yıldan az olduğu için bu şart doğrudan sağlanır), ek bir kapalı süre gerekmez.
5. Sonuç: Hükümlü, 10 yıllık cezasının 1 yılını kapalı, 3 yılını açık ceza infaz kurumunda geçirecek, ardından 1 yıl denetimli serbestlikten faydalanarak koşullu olarak salıverilecektir. Toplamda 5 yıl sonra koşullu salıverilecek ve kalan 5 yılın tamamlanmasıyla cezası infaz edilmiş olacaktır.

Örnek 2: 10.01.2001 Tarihinde İşlenen Hırsızlık Suçu, 20 Yıl Ceza

1. Koşullu Salıverilmeye Esas Süre: Hırsızlık suçu aynı olduğu için ½ oranından hesaplanır ve 10 yıl olur.
2. Denetimli Serbestlik Süresi: Suç tarihi 30.03.2020 öncesi olmasına rağmen, örnekte genel kural olan 1 yıl denetimli serbestlik uygulanacağı belirtilmiştir.
3. Kapalı ve Açık Ceza İnfaz Kurumunda Geçirilecek Süre: 10 yıl (koşullu salıverilme süresi) – 1 yıl (denetimli serbestlik) = 9 yıl.
4. Açığa Ayrılma Şartları:
   • İlk Şart (1/10 veya 1 ay): Ceza 20 yıl olduğu için 1/10’u, yani 2 yıl kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.
   • İkinci Şart (Koşullu Salıverilmeye Kalan Süre): Hırsızlık istisna suçlardan değildir. Koşullu salıverilmeye 10 yıl varken, bu şartın sağlanması için 10 – 7 = 3 yıl daha kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmesi gerekir.
   • Toplam Kapalı Süre: Her iki şarttan gelen süreler toplanır: 2 yıl + 3 yıl = 5 yıl kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.
5. Sonuç: Hükümlü, 20 yıllık cezasının 5 yılını kapalı, 4 yılını açık ceza infaz kurumunda geçirecek, ardından 1 yıl denetimli serbestlikten faydalanarak koşullu olarak salıverilecektir. Toplamda 10 yıl sonra koşullu salıverilecek ve kalan 10 yılın tamamlanmasıyla cezası infaz edilmiş olacaktır.

Örnek 3: 01.02.2019 Tarihinde İşlenmiş Uyuşturucu ve Uyarıcı Madde İmal ve Ticareti (TCK 188), 24 Yıl Ceza

1. Koşullu Salıverilmeye Esas Süre: Uyuşturucu suçu istisna bir suç olduğundan, genel ½ oranından farklı bir oran uygulanır ve 24 yıl ceza için sonuç 18 yıldır. (Bu, 3/4 oranına tekabül etmektedir).
2. Denetimli Serbestlik Süresi: Suç tarihi 30.03.2020 öncesi olmasına rağmen, uyuşturucu ve uyarıcı madde imal ve ticareti suçu denetimli serbestlikteki 3 yıl uygulamasının istisna suçlarından olduğundan, genel kural olan 1 yıl uygulanır.
3. Kapalı ve Açık Ceza İnfaz Kurumunda Geçirilecek Süre: 18 yıl (koşullu salıverilme süresi) – 1 yıl (denetimli serbestlik) = 17 yıl.
4. Açığa Ayrılma Şartları:
   • İlk Şart (1/10 veya 1 ay): Ceza 24 yıl olduğu için 1/10’u, yani 2 yıl 4 ay 26 gün kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.
   • İkinci Şart (Koşullu Salıverilmeye Kalan Süre): Uyuşturucu ve uyarıcı madde imal veya ticareti suçu, koşullu salıverilmeye 5 yıl veya daha az kalmış olmasını gerektiren istisna suçlardandır. Koşullu salıverilmeye esas süre 18 yıl olduğundan, 18 – 5 = 13 yıl daha kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmesi gerekir.
   • Toplam Kapalı Süre: Her iki şarttan gelen süreler toplanır: 2 yıl 4 ay 26 gün + 13 yıl = 15 yıl 4 ay 26 gün kapalı ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.
5. Sonuç: Hükümlü, 15 yıl 4 ay 26 gününü kapalı, 1 yıl 7 ay 4 gününü açık ceza infaz kurumunda geçirecek, ardından 1 yıl denetimli serbestlikten faydalanarak koşullu olarak salıverilecektir. Toplamda 18 yıl sonra koşullu salıverilecek ve kalan 6 yılın tamamlanmasıyla cezası infaz edilmiş olacaktır.